Od momentu narodzin dziecka, rodzicom przysługują prawa i obowiązki wobec niego, które określamy mianem władzy rodzicielskiej. W wyjątkowych okolicznościach Sąd rodzinny może zadecydować o ograniczeniu praw rodzicielskich – kiedy taka sytuacja może mieć miejsce?
Co oznacza władza rodzicielska
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom w takim samym zakresie. Choć w kodeksie nie sposób znaleźć jasno wymienionej listy uprawnień rodzicielskich, to powszechnie przyjmuje się, że to prawa dotyczące zarówno samej osoby, jak i majątku dziecka oraz kwestie dotyczące jego reprezentowania. Rodzice mają obowiązek zapewnić należytą opiekę dziecku i zadbać o jego interesy majątkowe. Ich prawem jest decydowanie o sposobie i kierunku wychowania dziecka zgodnie ze swoimi przekonaniami. Rodzice muszą brać pod uwagę rozwój emocjonalny i umysłowy dziecka, uwzględniając we właściwym stopniu jego wolność przekonań. Powinni zapewnić mu odpowiednio do swoich możliwości szanse na zdobycie edukacji, rozwój swoich talentów, kontakty z rówieśnikami i bliskimi. Muszą dbać zarówno o jego fizyczny rozwój, jak i wyrabiać w nim postawy moralne.
Do kiedy trwa władza rodzicielska
Co do zasady władza rodzicielska trwa do ukończenia 18 roku życia, aż do uzyskania pełnoletności przez dziecko. W wyjątkowych przypadkach, jeżeli tego wymaga dobro dziecka, jest możliwe, że ustanie wcześniej. Do takich sytuacji dochodzi, gdy rodzic nie jest w stanie jej pełnić – np. gdy rodzic zostanie pozbawiony zdolności do czynności prawnych, gdy Sąd pozbawi go władzy rodzicielskiej lub ze względu na jego śmierć. Powody ustania władzy rodzicielskiej wiążą się także z sytuacjami, w których np. dochodzi do zaprzeczenia ojcostwa, zostaje unieważnione uznanie dziecka, wyrok o uznaniu ojcostwa zostanie unieważniony, dojdzie do przysposobienia (wtedy ustaje władza rodzicielska rodziców biologicznych) lub jego rozwiązania (ustaje władza rodziców adopcyjnych).
Ograniczenie władzy rodzicielskiej – na czym polega
Najważniejszą zasadą, zawartą w kodeksie codziennym i opiekuńczym, jest troska o dobro dziecka. W zwykłych warunkach przepisy prawa zakładają, że rodzice wspólnie podejmują dla swojego dziecka najlepsze decyzje, ustalając je wspólnie, zwłaszcza w tak istotnych kwestiach jak np. wybór szkoły czy miejsce zamieszkania.
Życie przynosi jednak różne sytuacje, dlatego ustawodawca przewidział, że w wyjątkowych okolicznościach władza rodzicielska jednego lub obojga rodziców może zostać ograniczona. O ograniczeniu władzy rodzicielskiej zawsze decyduje Sąd rodzinny. Postępowanie może odbyć się na wniosek drugiego rodzica lub z urzędu. Sprawy z urzędu mogą zgłaszać m.in. prokuratura, policja, placówka edukacyjna, do której uczęszcza dziecko, opieka społeczna czy inne podmioty, które mają uzasadnione obawy o dobro dziecka.
Jaką formę może przybrać ograniczenie władzy rodzicielskiej przez Sąd?
To m.in. zobowiązanie rodziców do określonego zachowania. Przykładem takiego obowiązku może być np. odbycie terapii, skorzystanie z pomocy poradni specjalistycznej lub podjęcie współpracy z przydzielonym asystentem rodziny. Sąd może także wyznaczyć rodzinie kuratora, który będzie nadzorować sprawowanie władzy rodzicielskiej.
Częstą formą ograniczenia władzy rodzicielskiej jest także określenie, czego rodzice nie mogą robić bez zgody Sądu. W przypadku, gdy po rozstaniu jeden z rodziców nie będzie już mieszkać z dzieckiem, możliwe jest ograniczenie jego władzy do konkretnych uprawnień np. decydowaniu o wyjazdach za granicę, wyborze szkoły czy dostępie do dokumentacji medycznej. Najbardziej skrajną formą ograniczenia władzy rodzicielskiej jest umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczej.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej – ze względu na rozstanie rodziców
Najważniejszą kwestią, którą Sąd bierze pod uwagę rozpatrując wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka. Z praktyki Sądów rodzinnych wynika, że ograniczenie władzy rodzicielskiej ma miejsce przede wszystkim w sytuacji, gdy rodzice nie żyją już wspólnie. Wtedy ograniczenie władzy jednemu z nich służy usprawnieniu codziennej opieki nad dzieckiem, sprawowanej przez tego rodzica, z którym małoletni mieszka po rozstaniu lub rozwodzie. Drugi typ sytuacji następuje, gdy postępowanie rodziców stanowi rzeczywiste zagrożenie dla dobra dziecka.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej po rozstaniu rodziców nie zawsze jest konieczne. Jeżeli rodzice pozostają w stosunkach, które umożliwiają im zgodne ustalanie istotnych życiowych kwestii dotyczących dziecka, mogą wspólnie przedstawić porozumienie, prezentujące w jaki sposób będą podejmować decyzje i sprawować opiekę naprzemienną.
Gdy między rodzicami brak zgody na takie ustalenia, Sąd może ograniczyć władzę rodzicielską, by umożliwić prawidłowe pełnienie opieki rodzicowi, przy którym dziecko mieszka. W innym przypadku brak zgody drugiej strony mógłby utrudniać przeprowadzenie wielu spraw dotyczących dziecka (np. kwestie leczenia, miejsca wypoczynku, wybór szkoły).
Ograniczenie władzy rodzicielskiej – ze względu na zagrożenia dobra dziecka
W omówionym wyżej przypadku, ograniczenie władzy rodzicielskiej następuje by usprawnić pełnienie pieczy. Znacznie poważniejsze są sytuacje, gdy Sąd podejmuje decyzję o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, ponieważ w istotny sposób zagrożone jest dobro dziecka.
W przepisach brak dokładnej listy, jednak kierując się doświadczeniem w postępowaniach przed Sądem rodzinnym można wymienić różne przykłady sytuacji, w których władza rodzicielska nie jest wykonywana w sposób należyty. To może być m.in.
- opieka nad dzieckiem pod wpływem alkoholu, narkotyków lub innych substancji odurzających,
- znęcanie się nad dzieckiem – fizyczne, psychiczne, emocjonalne,
- stosowanie przemocy, czyli naruszenie nietykalności osobistej,
- podawanie dziecku alkoholu lub innych substancji,
- odmowa zgody na przeprowadzenie niezbędnych procedur medycznych, co sprowadza zagrożenie na życie lub zdrowie dziecka.
Podstawą do ograniczenia władzy rodzicielskiej nie muszą być czyny zabronione. To działanie, które przynosi szkodę dziecku, także np. zaniedbanie pilnowania realizacji obowiązku szkolnego. Nieodpowiednie dbanie o zdrowie dziecka czy zapewnienie jego potrzeb nie zawsze wynika z winy rodziców – Sąd jednak uwzględnia przede wszystkich ochronę dobra dziecka.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej – na czym polega
Pozbawienie władzy rodzicielskiej to najbardziej surowy środek, jaki Sąd może wykorzystać do interwencji w sferę rodziny w celu ochrony dobra dziecka. Sąd stosuje go, jeżeli wcześniejsze środki nie przyniosły poprawy sytuacji małoletniego. Rodzic (lub oboje rodzice) którzy zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej nie mogą podejmować żadnych decyzji dotyczących dziecka, takich jak wybór szkoły czy sposobu leczenia. Decyzja o pozbawieniu władzy rodzicielskiej nie musi zapadać raz na zawsze. Jeżeli rodzic będzie w stanie wykazać, że przesłanki, które doprowadziły do interwencji Sądu ustały, Sąd może przywrócić mu pełnię władzy rodzicielskiej.
Pozbawianie władzy rodzicielskiej – przesłanki
Pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić ze względu na wyjątkowe okoliczności życiowe, gdy rodzic nie jest w stanie wykonywać władzy rodzicielskiej z powodu tzw. trwałej przeszkody. Co kryje się za tym stwierdzeniem? To może być zaginięcie, długotrwały pobyt w szpitalu spowodowany poważną chorobą, brak możliwości podejmowania decyzji dotyczących dziecka np. ze względu na chorobę psychiczną, czy wreszcie odbywanie kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym.
Nadużywanie władzy rodzicielskiej także może być przesłanką do jej pozbawienia. To sytuacje gdy stosowana jest przemoc, dziecko jest zmuszane do zbyt obciążającej pracy lub do nierządu, nakłanianie do popełnienia przestępstwa, czy wykorzystywane do pracy zarobkowej. Na przeciwnym biegunie jest przesłanka rażącego zaniedbania władzy rodzicielskiej. Mamy z nią do czynienia, gdy dziecko nie jest otaczane opieką – z różnych względów. To może być kwestia alkoholizmu, uniemożliwiającego zadbanie o dziecko, rozwiązłego trybu życia, ale także nagminne niepłacenie alimentów czy całkowity brak zainteresowania sprawami dziecka, takimi jak np. jego edukacja czy stan zdrowia.
Kiedy Sąd decyduje o ograniczeniu władzy rodzicielskiej
Sąd rozpoznaje sprawę o ograniczenie władzy rodzicielskiej, gdy otrzyma takie zgłoszenie. Podstawą rozpoczęcia postępowania może być złożenie odpowiedniego wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej przez drugiego rodzica. Tego typu sprawy Sądy rozpatrują niezwykle uważnie, dlatego tak ważne jest staranne przygotowanie dokumentu – w tym pomoże opracowany przez doświadczonego prawnika gotowy wzór. Wnioskodawcą może być także każda osoba, która ma wiedzę o tym, że dobro dziecka jest zagrożone. Sąd prowadzi także postępowania z urzędu, gdy dotrą do niego alarmujące informacje np. z wydziału karnego.
Sąd może zadecydować o ograniczeniu władzy jednego z rodziców wydając orzeczenie na podstawie złożonego wcześniej pozwu. Gdy małżeństwo kończy się wskazaniem miejsca pobytu dziecka przy jednym z rodziców, prawa drugiego zostają ograniczone, by ułatwić pełnienie opieki.
Ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej a relacje z dzieckiem
Ograniczenie władzy rodzicielskiej wpływa na możliwość podejmowania decyzji dotyczących dziecka, ale nie powinno mieć wpływu na więź rodzinną. Ograniczenie władzy rodzicielskiej nie ma wpływu na kontakty z dzieckiem – rodzic ma nadal do nich prawo (i obowiązek) i nie musi składać wniosku o ustalenie kontaktów z dzieckiem. Ustalone przed Sąd formy kontaktu nadal powinny obowiązywać. Wyjątkiem są sytuacje, gdy Sąd uzna, że dla dobra dziecka należy ograniczyć kontakty.
Ograniczenie praw rodzicielskich nie ma wpływu również na obowiązek alimentacyjny. Rodzic nadal musi ponosić koszty związane z utrzymaniem dziecka i realizacją jego potrzeb, związanych z wyżywieniem, lekami, odzieżą, edukacją, dodatkowymi zajęciami czy wypoczynkiem. Ograniczenie władzy rodzicielskiej nie ma wpływu także na wysokość alimentów. Rodzic powinien nadal płacić je w ustalonej wysokości, chyba, że zmieniające się, istotne potrzeby dziecka uzasadniają podwyższenie kwoty alimentów.
Sytuacja wygląda podobnie, jeśli chodzi o pozbawienie praw rodzicielskich – rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie zostaje równocześnie pozbawiony możliwości widywania się z dzieckiem. Z drugiej strony, wciąż powinien łożyć środki na jego utrzymanie. Innymi słowy, podobne zasady dotyczące dalszych relacji z dzieckiem dotyczą zarówno ograniczenia, jak i pozbawienia władzy rodzicielskiej.